 |
| Ragip SYLAJ |
NA SHKOI NË AMSHIM DHE SHKRIMTARI RAGIP SYLAJ
(Homazh për Ragip Sylajn)
Prend Ndue BUZHALA
Krijues vlerash elitare: poet, prozator, dramaturg, kritik i vyeshëm letrar, por, mbi të gjitha, një njeri vlerash sublime njerëzore. Fitues I shumë çmimeve letrare, ai ishte edhe vetë ndër vlerësuesit dinamikë të letërsisë sonë. U lind më 1959 në Sllapuzhan të Suharekës,, punoi mësimdhënës në shkollën e mesme teknike “Skënder Luarasi” në Suharekë, pastaj gazetar e redaktor në gazetën e studentëve “Bota e re”, e më pas edhe në të përditshmen e “Zëri”.
(U gjendëm së bashku në shumë veprimtari letrare e artistike në Prishtinë, Therandë, Prizren...gjithandej në Shqipëri ...).
1.
Në vitin 2000, kur punoja në gazetën “Rilindja” (edhe me porosi të Ali Podrimjes), shkrova një recension me titullin “NISJA NË UDHËN E ETNISË” për veprën e tij poetike, të katërtën me radhë, që posa kishte dalë nga shtypi:, dhe këtë shkrim e kam ppërfshirë te vëllimi im me kritika letrare “Odeoni i fjalës” (Prisjhtinë, 2003). Ja një fragment vlerësimi:
“Poqese e vëzhgojmë dhe e vëzhgojmë gjithnjë e më tepër këtë vlerë ekspresive të zërave poetikë, do të mund të spikatet gjithnjë e më tepër antiteza në mes ashpërsisë dhe obsesionit poetik për të keqen, nga njëra anë dhe të zgjimit e të ndërgjegjësimit të folësit lirik për të dalur nga kjo gjendje, nga ana tjetër; atëherë do të gjendemi në pyllin e dendur të antitezave jetësore petrarkiane e të situatave paradoksale: folësi lirik është i ngjashëm me kipcin, kumti i harrimit merr misionin e zgjimit, memecëria kolektive zë e zhurmëron, dhimbja arikulohet me gjuhën e gjërave që s`flasin. Do ta fitojmë mbrersën sikur kemi të bëjmë me dy blloqe ligjërimore, me dy kore shumëzërëshe, ashtu sikundër “labirinthi i fatit” do ta përcaktojë rrugën e këtij folësi lirik: në dhunën e ngritur në sistem, të cilës i kundërqëndron urdhëri liriko-jetësor i lirisë. Në këtë rrjedhë antitetike e të kontrastimeve të situatave jetësore, poeti nuk do të reshtë së kërkuari e së thururi idealitetin e tij poetik (“Poshtërsitë e jetës, lartësitë e artit”), për ta dhënë, së fundi, të plotë shenjën e ringjalljes.
2.
Porse dialogu me veprën e shkrimet e tij nuk u ndal vetëm me kaq, as pas 18 vjetësh. Shkrimin tim të fundit për të, e kam përfshirë në librin tim “Gjergj Kastrioti- Skënderbeu: arketipi i heroit nëpër kohë” (Prishtinë, 2018). Është analiza ime një eseje të Ragipit, pikërisht më 17 janar 2018, në jubileun e madh kushtuar Gjergj kastriotit – Skënderbeut. Ja analiza ime:
“NJË ESE E PËLQYESHME
(Ragip SYLAJ: FARA E PËRLINDJES SONË KOMBËTARE, ese)
Një ese e pëlqyeshme, i shkruar me intelekt krijues dhe ku spikaten e argumentohen dy skaje: "kuitesenca e këtyre përmasave" e që "është vetë qenia reale", si dhe shkarjet somnambuliste, si i quan Ragipi, përçartjet serbe... për të mos i përmendur dhe mohuesit e sotëm, siç konsideron Kadare, e që zënë fill te Koha e Frang Bardhit (Shih APOLOGJIA e tij për Skënderbeun).
Mbase, për diskutim, kësaj radhe, mbetet pjesa e kësaj eseje: se a shpallet shenjtor Skënderbeu (si ortodolsk, musliman, katolik)?
Bindja ime është: jo!
Përse?
Sepse, Kisha nuk shpall heronj (prandaj gabojnë rëndshëm e në themel ata që e konsiderojnë Skënderbeun si "hero të krishterë", sepse karakterizimi a titulli "hero" ka prejardhje "pagane dhe titulli hero, nuk është titull fetar, por titull shtetëror, civil, luftarak etj) ...
Ndërkaq, shteti laik a cilido pushtet, nuk shpall shenjtor (titulli "shenjtor" është titull fetar, dhe për përmasat e Skënderbeut, është titull “i ngushtë” për heroin tonë, një titull që nuk i shkon karakterizimit të tij, se ai është një hero edhe i krejt kombeve europerëndimore... prandaj e ka pasur një titull tjetër, më të lartin, vatikanas: "Atlet", titull që nuk mund ta kenë shenjtorët e përmasave të Skënderbeut). Aspak nuk i zbehet kjo përmasë, përkundrazi, i lartësohet, ashtu si është lartësuar për pesë shekuj në perëndim: me vepra letrare e historike, në artet figurative, me përmendore për të në shumë metropole europerëndimore e në SHBA etj). Titullin më të alrtë ushtarak e luftarak ISKANDER, ia dha vetë perandoria oromane.
Meqë edhe Ragipi nënvizon karakterin mbifetar e gjithëfetar të Skëderbeut, do theksuar një fakt me rëndësi: edhe Skënderbeu, edhe Marin Barleci, Frang Bardhi, Dhimitër Frangu e të tjerë pas tyre (të gjithë prelatë katolikë) përqafuan gjithnjë e më me ngulm epitetin epirot, si epitet mbifetar e mbikrahinor, një prirje kjo vetëm te shqiptarët, për t'i kapërcyer dallimet (meqë emërtimi ARBËR/ARBËN isdentifiojeh me të krishterët katolikë arbër e jo të besimeve tjera) dhe këta hoqën dorë prej emërtimit arbër, për t'u quajtur epirotë (term sintetizues, bashkues, kishash e më vonë krahinash, principatash e besimesh). Kjo ide kastriotiane, si lëvizje mbidetare e mbikrahinore, erdhi e mori një karakter të ri sidomos në shek XIX, kur abërit u shndërruan në shqiptarë (shqiptarësisë si emërtim mbifetar, mbikrahinor, për ta ruajtur qenësinë kombëtare, meqë të islamizuarit konsdieroheshib "turq... dhe këtë e bën këta prelatë që nga koha e Budit dhe Bogdanit e që nxorën qëndrimin: të islamizuarit i kemi vllazën gjaku).
Pra, nuk ishte fjala vetëm si "turrje ndaj krishterimit", por edhe si mbrojtje e qenësisë kombëtare. Do theksuar se edhe simbolet shtetërore të Skënderbeut, nuk kishin simbokle fetare, por mbretërore (shih stema e tij, vila e tij, përkrenarja etj e që sintezitojnë karakterin gjithë-arbëror, epirotas, epirotizmin, që, siç thotë historiani Gazmend Shpuza, nuk ka kurrfarë lidhje me helenët a grekët).
Ky ese meriton vetëm përgëzime! (
(17 janar 2018)
3.
Ja dhe eseja e Ragipit me shënimin hyrë nga autori, me fusnotat në fund të shkrimit:
“17 Janar 2018:
Ka 20 vjet qe punoj ne kete ese per kryetrimin tone. Falemnderit!
Ese
Ragip SYLAJ:
FARA E PËRLINDJES SONË KOMBËTARE
Nëse sipas psikanalistëve, mitet janë riprodhim i ëndrrave, mund të thuhet se këtu fillon edhe njëra nga përmasat mitike të Gjergj Kastriotit, që para lindjes së tij. Siç tregon Barleti ( ), “kur e ëma e tij (Vojsava) mbeti me barrë me të, pa në ëndërr se lindi një dragua aq të madh, saqë mbulonte gati gjithë Epirin, kokën e shtrinte ndërmjet kufijve të turqve, të cilët i përpinte me gurmazin e vet të gjakosur, ndërsa bishtin e mbante në det ndërmjet kufijvet të krishtera dhe sidomos të shtetit venedikas” (1). Dhe Gjoni “profetizoi me lehtësi se prej saj do të lindë një burrë i përmendur në luftë e në vepra, i cili do të ishte armiku më i rreptë i turqve dhe njëkohësisht kapedani i tyre më fatbardhë, mbrojtës i fesë së krishterë (...)” (2) . Duke filluar që para lindjes së kryetrimit tonë, kjo linjë e shtrin parabolën e saj deri “pas vdekjes së tij kur kërkojnë ‘një grimë asht të burrit’ për hajmali, që të mos i zërë plumbi dhe që t’u ecë fati si atij” (3). Esenca e kësaj aureole mitike nuk është e rastësishme (dhe ky nuk është zbulim imi), kuitesenca e këtyre përmasave është vetë qenia reale, që fatbardhësisht i kaloi kufijtë e asaj që është natyrore për një njeri të vdekshëm, andaj Gjergj Kastrioti me atributet e një njeriu të jashtëzakonshëm, i përftoi edhe përmasat mitike e legjendare.
Irealiateti i përçartjes së somnambulëve
Përmasën ireale kësaj figure, ndër më të shquarat në historiografinë tonë dhe atë botërore, u munduan t’ia mveshin serbët. Kjo ndodhi kur, nga thellësia e marrëzisë së tyre të begatshme, nxorën përfundimin se Skënderbeu na qenkësh bashkëluftëtar i Xhafer Devës dhe për shkak të saj nuk u lejuaka të mësohej në shkolla (bëhet fjalë për vitet ’80 të shekullit që shkoi). Këso faktesh nuk do të pjellë asnjë teatër absurdi ende sado imagjinatë e bujshme që ta vërë në lëvizje.
Një përmasë tjetër ireale që deshën t’ia zbulojnë somnambulët e përçartjes ishte edhe origjina e kontestuar e këtij vigani të historisë. Por, lidhur me këtë çështje historiani Flamur Hadri (i ndjerë) konstaton: “Tezat absurde të pak historianëve të huaj të shek. XIX, të cilët pretenduan që heroi kombëtar i shqiptarëve ishte me kombësi sllave ose greke, qenë rrëzuar përfundimisht nga historia skënderbejane e paraluftës” (4) (para L.II.B - plotësim imi).
Shkrirja e përbërjes substanciale reale me përbërësit mitikë te Gjergj Kastrioti ka amalgamuar figurën madhështore të historisë sonë kombëtare, e cila sa vjen e merr peshë historike e civilizuese, shkëlqim e dritë optimizmi etj. Le më që, përveç përbërësve të përmendur, aty gërshetohen e shkrihen si te rrallë ndonjë personalitet tjetër historik: perëndimorja (me emrin Gjergj, me besimin e krishterë, me simbolikën e diellit e të dritës...) dhe lindorja (me emrin Skënderbe, me besimin e shartuar-mysliman, me simbolikën e hënës, d.m.th. të natës...). Kështu, ai (Skënderbeu) del figurë ngjashëm si vendi dhe populli i tij), ku ndeshen, ku priten, ku pleksen, ku shkrihen e amalgamohen kundërshtitë më të skajshme. Tek ai është sublimuar trimëria, virtyti, shkëlqimi dhe, gjithsesi, edhe madhështia e popullit të tij. Pa e hedhur penelin e ngjyrosjes së portretit të tij real, sikurse edhe ishte besuar, qoftë për të gjallë të tij, qoftë pas vdekjes së tij, për shkëndijat hyjnore që kishin prafulluar nga shpirti ti tij i pamort, na duket shumë e arsyeshme kërkesa e presidentit (të ndjerë) të Kosovës, dr. Ibrahim Rugova, drejtuar Papa Gjon Palit II për shenjtërimin e kryetrimit tonë, pas kërkesës së ngjashme për shenjtërimin e Nënës Tereze, gjë e cila edheu jetësua.
Esenca e rrezatimit të përtëritjes së shqiptarizmës
Tashmë duhet konsideruar se Gjergj Kastrioti – Skënderbeu njihet në plotni, në të gjitha dimensionet që përbëjnë figurën grandioze të tij. Ai ishte esenca e rrezatimit të përtëritjes së shqiptarizmës, ose thënë shul shqip: ai është fara e Rilindjes sonë kombëtare. Figura e tij e ndritshme mbetet tepër frymëzuese, mbase së pari, nëpërmjet veprës së të madhit Barlet, “Historia e Skënderbeut”. I pashembëllyeshëm pothuaj mbetet (po ashtu) me asnjë figurë tjetër, jo vetëm të historisë sonë po as të asaj botërore (5), për luftërat titanike që kishte bërë me tërë madhështinë e thjeshtësisë dhe me shembullin e fisnikërisë më të lartë. Si i tillë, ai nuk kishte si të mos ishte forca më vitale e ripërtëritjes së shqiptarëve, përkatësisht udhërrëfyes mbase i vetëm për frymën e Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Me atributet e pakundshoqe që sintetizon figura e monumentale e Gjergj Kastriotit – Skënderbeut, edhe sot bashkë me flamurin e tij, mbetet simboli qenësor i qëndresës dhe i bashkimit kombëtar të shqiptarëve kudo që janë.
(1998 - 2018)
Fusnotat:
1 Marin Barleti, Historia e Skënderbeut, “Rilindja”, Prishtinë, 1988, fq. 50
2 Po aty, fq.50
3 Po aty, fq.33 (nga parathënia e Stefan I. Priftit), por të shikohet edhe faqja 490
Ndërkaq Fan S. Noli, Vepra 4 (Gjergj Kastrioti – Skënderbeu (1405-1468), faqe, 174. At thuhet “Dhjetë vjet më vonë, kur pushtuan Lezhën, turqit hapin dhe varrin e tij, që të mernin copëra të koskave të tija, si hajmali që t’i bënin ata aq të paprekshëm, sa ç’e kishte famën se ishte edhe vetë Skënderbeu”. Të shikohet edhe Barleti, Vita, Libri XIII, fq. 373
4 Flamur Hadri, “Gjergj Kastrioti – Skënderbeu dhe epoka e tij n...”, fq.78
5 Shih edhe Ymer Jaka, Skënderbeu në letërsinë frënge, Rilidnja, Prishtinë, 1990, fq.26, ku ndër të tjera autori thotë: “Në kohën e luftërave qytetare në Francë Skënderbeu duhet të shërbente si shembull për bashkimin e kombit”
Te Fan S. Noli, Gjergj Kastrioti Skënderbeu, fq.183,184: “Për sa u përket rezultateve të fushatave të tij, Kaliksti III i përmblodhi ato fare bukur kështu: Si një pendë e patundshme, ai i preu vrullin vërshimit turk dhe nuk e la që ta përmbyste Evropën e krishterë”
“Dhe vërtet, pothuajse fill i vetëm, ai i qëndroi furisë së turqve mizorë si një ledh i patundur, duke mos i lënë të afroheshin dhe t’i turreshin krishterimit” (FARLATI).
4.
Ragipi nuk e kishte zakon të botonte shumë, por e ka mbajtur dinjitetshëm vazhdimësinë e krijimit: për të më e rëndësishëm ishte arti, thënia e e pastër letrare, thellësitë figurative të kuptimeve...
Veprat e tij letrare:
1. Hije e gjallë (poezi), "Rilindja", 1986,
2. Anatomia e rrënjës (poezi), "Rilindja", 1989,
3. Obsesioni (tregime), "Rilindja", 1992,
4. Lisi i shenjtë (poezi), "Fjala", 1993,
5. Përhitja (tregime), "Plejada", 1996,
6. Mëngjes qumështor me akull (poezi), "Rozafa", 2000,
7. Humbella e fërgëllisë (tregime), “Rilindja”, 2001,
8. S’kam kohë të jetoj me vdekjen (tregime), “Rozafa”, 2004,
9. Eliksir (poezi), “Rozafa”, 2007,
10. Estetika e misterit (ese), “Elena Gjika – Dora d’Istria”, 2008,
11. Hija e shtëpisë (tregime), “Rozafa”, 2008,
12. Ma jep dorën (poezi për fëmijë), “Rozafa”, 2010.
13. Dy drama (drama), “Rozafa”, 2012,
14. Hiri i fjalës (poezi), Klubi Letrar “De Rada”, Ferizaj, 2014,
15. Harmonia estetike (ese), “Parnas”, 2015.
.........16. Libri më i ri i poetit Ragip Sylaj, “Kam drojë për ty”, 2017
Për librin e poezive "Hije e gjallë" është laureuar me çmimin "Hivzi Sulejmani" që jepej për librin më të mirë të autorëve të rinj (1986), ndërsa në vitin 1999 u nderua me "Penën e artë" të revistës për kulturë, art dhe letërsi "Fjala" për poezinë më të mirë, “Kurth për liridashësin”, të botuar midis dy mitingjeve të poezisë në Gjakovë.
(31 korrik 2018)
